احتمالا در فیلم ها، متون و یا بحث های روزمره نام اختلال عجیبی به نام شخصیت چندگانه یا چند شخصیتی (Multiple Personality Disorder) به گوشتان خورده است. این اختلال دیگر در دسته اختلالات شخصیت قرار ندارد و امروزه توسط انجمن روانپزشکی آمریکا نام آن به اختلال هویت تجزیه ای (Dissociative Identity Disorder) تغییر داده شده است و در دسته اختلالات تجزیه ای قرار داده شده است. اما به دلیل عجیب و در عین حال جالب بودن این اختلال که با وجود چند شخصیت در فرد در زمان های مختلف آشکار می گردد، در این مطلب در مورد آن بحث خواهد شد.
توصیف شخصیت چندگانه
شخصیت چندگانه با وجود دو یا چندشخصیت در فرد آشکار می شود که در هر زمان یکی از شخصیت ها بر فرد غالب است و کنترل او را بر عهده دارد. هر شخصیت از جهات مختلفی مثل تفکر، احساس، خاطرات، آرزوها، سن، آهنگ کلام ، سلامت روان، گرایش های سیاسی و مذهبی و حتی متغیرهای فیزیولوژیک مثل ضربان قلب و فشار خون با شخصیت دیگر فرد متفاوت است. همچنین گزارش شده که زنان مبتلا به اختلال چند شخصیتی در طول ماه چندبار دچار عادت ماهیانه می شوند چرا که هر شخصیت دوره مجزایی از عادت ماهیانه را دارد!
تعداد شخصیت ها در شخصیت چندگانه
نخستین نشانه های تغییر این است که فرد مبتلا به شخصیت چندگانه خود را با ضمیرهای غایب یا جمع مثل “او، ما، آن ها” صدا می کند که این به دلیل وجود چند شخصیت متفاوت و تغییر این شخصیت هاست. در اوایل تشخیص بیماری، فرد معمولا بین ۲ تا ۴ شخصیت دارد. اما بعدها و در طی مراحل درمان بین ۱۳ تا ۱۵ شخصیت آشکار می شود که البته تعداد شخصیت ها در زنان بیشتر از مردان است. حتی در موارد خیلی عجیب، بیش از ۱۰۰ شخصیت گزارش شده!
جالب است بدانید که در حین غالب بودن یک شخصیت، فرد شخصیت های دیگر و ویژگی های مربوط به آن ها را کاملا فراموش می کند.
نشانه های اختلال هویت تجزیه ای درپنجمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)
- اختلال هویت که با دو یا تعداد بیشتری از حالت های شخصیت مجزا مشخص می شود همراه با تغییرات در عاطفه، رفتار، هشیاری، حافظه، ادراک، شناخت و یا عملکرد حسی حرکتی: این نشانه ها توسط خود فرد یا مشاهده دیگران گزارش می شود.
- مشکل در یادآوری وقایع روزمره، اطلاعات شخصی مهم و یا رویدادهای آسیب زا که با فراموشی عادی هماهنگ نیست.
- علایم باعث اختلال در عمکرد اجتماعی، شغلی و … می شود.
- این علایم نباید با فرهنگ یا مذهب فرد هماهنگ باشد و نباید ناشی از مصرف مواد یا بیماری جسمی باشد.
علل ابتلا به شخصیت چندگانه
با وجود آن که علل ابتلا به اختلال چند شخصیتی هنوز مبهم است اما تحقیقات نشان داده اند که این وضعیت، پاسخی روانشناختی به استرس های محیطی و بین فردی است.
مدل پس از سانحه
طبق مدل پس از سانحه، تجربه سوء استفاده جسمی، هیجانی و جنسی طولانی مدت در دوران کودکی منجر به آسیب روانشناختی شدیدی به فرد می گردد. وی برای مقابله با آن آسیب، شخصیت جدیدی را خلق می کند و از این طریق استرس تحمیل شده بر فرد، قابل تحمل می شود.
نظریه بلیس
طبق نظریه بلیس، این افراد به دلیل خودهیپنوتیزمی و تلقین شدیدی که دارند در بزرگسالی نیز با فراموشی شخصیت های قبلی و ایجاد شخصیت های جدید با استرس های خود مقابله می کنند. در واقع این وضعیت به عنوان یک مکانیسم دفاعی در برابر آسیب ایجاد شده استفاده می شود.
شیوع اختلال شخصیت چندگانه
شیوع اختلال چند شخصیتی در مردان (%۶/۱) کمی بیش از زنان (%۴/۱) گزارش شده است.
اختلالات همزمان با شخصیت چندگانه
احتمال همزمانی شخصیت چندگانه با اختلالاتی از قبیل استرس پس از سانحه ، افسردگی، اختلالات شخصیت به خصوص شخصیت مرزی و اجتنابی، تبدیلی، نشانه جسمانی، مواد، اختلال خوردن و وسواس فکری عملی بالاست.
همچنین افکار و قصد خودکشی نیز در اکثر افراد مبتلا به این اختلال وجود دارد.
مقایسه شخصیت چندگانه با سایر اختلالات (تشخیص افتراقی)
اختلالات تجزیه ای دیگر و اختلال تبدیلی
در این اختلالات بر خلاف اختلال چند شخصیتی، چند شخصیت که تغییر کنند و جانشین یکدیگر شوند وجود ندارد.
افسردگی و دوقطبی
در شخصیت چندگانه افسرده بودن یا نبودن و یا تغییر از افسردگی به شیدایی (مانیک) و برعکس آن با تغییر شخصیت ها تغییر می کند. همچنین در اختلال دوقطبی این تغییر خلق ها معمولا آهسته تر از تغییر خلق در شخصیت چندگانه است.
اختلالات شخصیت
افراد مبتلا به شخصیت چندگانه معمولا انواع علایم اختلالات شخصیت شدید را نشان می دهند.
اختلال استرس پس از سانحه
در این اختلال بر خلاف شخصیت چندگانه، فراموشی ها مربوط به وقایع آسیب زاست نه همه وقایع.
اختلالات روانپریشی
در شخصیت چندگانه ممکن است فرد در بعضی از این شخصیت ها و نه همه آن ها توهماتی را تجربه کند. همچنین فراموشی های مربوط به شخصیت های قبلی و رویدادهای گذشته در شخصیت چندگانه می تواند این اختلال را از اختلالات روانپریشی متمایز کند.
اختلالات مواد
اگر تغییر شخصیت ها پس از شروع فرد به مصرف مواد رخ دهد، تشخیص شخصیت چندگانه رد می شود و باید به درمان سوء مصرف آن ماده پرداخت.
اختلالات صرعی و شخصیت چندگانه
تفکیک این اختلال از افراد چند شخصیتی با غیرطبیعی بودن امواج الکتروانسفالوگرام یا EEG در اختلالات صرعی و طبیعی بودن آن در افراد مبتلا به شخصیت چندگانه مشخص می شود.
تمارض و شخصیت چندگانه
در تمارض معمولا فرد علایمی مثل فراموشی را که عموم مردم از آن خبر دارند جعل می کند تا به منفعتی برسد مثلا از جرمی تبرئه شود. اما معمولا علایمی مثل افسردگی که عموم مردم از آن در شخصیت چندگانه خبر ندارند جعل نمی شود.
پیش آگهی شخصیت چندگانه
در صورت وجود موارد زیر، احتمال بهبودی شخصیت چندگانه کاهش می یابد:
- مورد سوء استفاده قرار گرفتن دوباره در زمان حال
- آسیب دیدن دوباره در اواخر عمر
- همزمانی با اختلالات روانی
- بیماری های جسمانی شدید
- و تاخیر در درمان مناسب
زمان مراجعه به متخصص
زمانی که فرد مبتلا به اختلال شخصیت چندگانه رویدادهای استرس زای قبل را مجددا تجربه می کند طوری که انگار آن رویدادها در زمان حال مجددا اتفاق می افتند و یا در حال انجام رفتارهای ناایمن و خطرناک است و یا قصد آسیب به خود یا دیگری را دارد بهتر است به صورت اورژانسی به متخصص مراجعه نماید و یا سایر افرادی که شاهد چنین رفتارهایی در وی هستند او را برای مراجعه به متخصص همراهی نمایند.
درمان شخصیت چندگانه
اگرچه درمانی برای این اختلال شخصیت چندگانه وجود ندارد اما درمان طولانی مدت برای فردی که متعهد به درمان باشد مفید است.
دارودرمانی
داروی مشخصی برای درمان این اختلال وجود ندارد. اما برای درمان اختلالات همراه با آن مثل افسردگی یا اختلال مصرف مواد، تجویز دارو توصیه می شود.
روان درمانی
درمان های موثر برای شخصیت چندگانه شامل هیپنوتراپی، هنردرمانی، حرکت درمانی، شناختی رفتاری و رفتار درمانی دیالکتیک (DBT) می شود.
در درمان کمک می شود که بخش های مختلف هویت شخص که شخصیت فرد را تجزیه کرده اند، یکپارچه شود. اما این فرایند ممکن است تنش زا و سخت باشد چرا که شامل یاداوری و مقابله با تجارب آسیب زای گذشته می شود. بنابراین روند درمان شخصیت چندگانه احتمالا طولانی مدت است.
منابعی برای مطالعه بیشتر
- پنجمین راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی ویرایش پنجم. ترجمه یحیی سید محمدی
- اختلال هویت تجزیه ای
- اختلالات تجزیه ای کدامند؟