بسیاری از افراد علاقمندند که بدانند شخصیت آن ها با چه ویژگی هایی توصیف می شود. به همین دلیل نیز در شبکه های مجازی برای سنجش شخصیت خود از دوستان و آشنایان خود سوالاتی از قبیل اینکه “یکی از ویژگی ها از ۱ تا ۱۰ را برای توصیف من انتخاب کن” را می پرسند.
اما کاری که روانشناسان انجام می دهند این است که به کمک آزمون های علمی سنجش شخصیت و با توجه به ویژگی هایی که خود افراد یا اطرافیان آن ها گزارش می کنند، توصیف دقیق و قابل اعتمادی را از ابعاد مختلف شخصیت آنها ارائه می دهند. چرا که شخصیت هر فرد، پیچیده و منحصر به خود اوست و تنها با یک ویژگی نمی توان آن را مشخص کرد.
تاریخچه سنجش شخصیت
سنجش شخصیت موضوع مورد علاقه افراد مختلف در زمان های گذشته تا به حال بوده است و تاریخچه طولانی دارد.
از اولین موارد توجه به شخصیت شناسی می توان به طالع بینی های قدیمی چینی اشاره کرد که شخصیت فرد را با توجه به وضعیت ستارگان در لحظه تولد او تخمین می زدند. البته تخمین شخصیت با توجه به طالع بینی هنوز هم با استفاده از کتب طالع بینی استفاده می شود.
به علاوه در گذشته با استفاده از خط افراد و حالات چهره آنان نیز شخصیت آنان، تخمین زده می شد که استفاده از حالات چهره هنوز هم یکی از موارد شناخت افراد در حین جلسات ارزیابی و درمان روانشناختی می باشد.
افراد موثر در سنجش شخصیت
بقراط از اولین کسانی بود که با استفاده از غالب بودن یکی از ۴ ماده شیمیایی بدن افراد (سودا، صفرا، خون و بلغم)، درمورد ویژگی های شخصیتی آنان اظهار نظر می کرد. در قرن ۱۹ نیز شخصی به نام گال، ویژگی های شخصیتی افراد را با توجه به عملکرد و ساختار مغز آنان تبیین می کرد.
یکی از افراد تاثیرگذار دیگر در سنجش شخصیت افراد، زیگموند فروید می باشد. توجه فروید به بخش های ناخودآگاه و غیرقابل مشاهده ذهن، زمینه ای برای ایجاد روش های فرافکن در ارزیابی شخصیت شد.
فرد تاثیرگذار دیگر در زمینه سنجش شخصیت، کتل می باشد که آزمون ۱۶ عاملی او به یکی از آزمون های معروف شخصیتی تبدیل شد.
در تاریخچه سنجش شخصیت، افراد مختلفی نقش داشته اند که در این قسمت تنها نام بعضی از افراد تاثیرگذار در این حوزه آورده شده است. اسامی سایر افراد تاثیرگذار در این زمینه در قسمت آزمون های مربوط به هریک از این افراد، آورده شده است.
هدف از سنجش شخصیت
مانند سایر آزمون های روانشناختی، سنجش شخصیت نیز در طول تاریخ برای اهداف مختلفی استفاده شده است. طولانی بودن تاریخچه سنجش شخصیت می تواند حاکی از اهمیت این موضوع و هدف دار بودن آن در زمان های مختلف باشد که در این قسمت به صورت اجمالی به این اهداف، اشاره می گردد.
یکی از اهداف استفاده از آزمون های سنجش شخصیت این است که روانشناسان می توانند به کمک این آزمون ها، ارتباط شخصیت افراد با روابط اجتماعی، انتخاب رشته تحصیلی و شغل، تصمیم گیری برای ازدواج و سایر تصمیمات مهم روزمره را مشخص نمایند.
به علاوه به وسیله سنجش شخصیت می توانند به وجود مشکلات یادگیری، اختلالات شخصیت و سایر اختلالات روانشناختی پی ببرند و با توجه به نتیجه به دست آمده بر اساس ابعاد مختلف شخصیت فرد، درمان مناسبی را برای وی در نظر بگیرند.
نکته جالب این است که به کمک بعضی از آزمون های روانشناختی می توان به بخش های ناخودآگاه ذهن افراد از جمله تمایلات، آرزوها و ترس های آنان نیز دست یافت.
به طور کلی هدف از انجام آزمون های سنجش شخصیت ایجاد پیش زمینه مناسب برای شناخت شخصیت افراد و یافتن راهکارهای مشاوره و درمان مناسب برای آن ها می باشد.
روش های سنجش شخصیت
روانشناسان بر اساس هدف خود از سنجش شخصیت از روش های مختلفی استفاده می کنند. به طور کلی ۲ روش برای سنجش شخصیت وجود دارد:
روش های عینی
در این روش ها بر اساس یک روش نمره گذاری مشخص و با دستورالعمل از پیش تعیین شده، به افراد نمره داده می شود. بنابراین در این روش نظر آزمونگر در تفسیر نمرات حاصل از آزمون، کم تر دخیل است. در نتیجه سوگیری آزمونگر در تفسیر نتایج کمتر است اما در این روش انعطاف کمی در نمره دهی به آزمودنی و تفسیر نمرات او وجود دارد.
مثال
از جمله روش های عینی در سنجش شخصیت می توان به پرسشنامه های خودسنجی، مصاحبه های ساخت دار و روش های ارزیابی رفتار اشاره کرد که به شرح زیر، توضیح داده می شوند:
پرسشنامه های خودسنجی
این پرسشنامه ها شامل تعدادی عبارت یا سوال می باشند که گزینه هایی برای پاسخ به هرکدام از آن ها وجود دارد. آزمودنی با توجه به نگرش ها، رفتارها، خلق و علایق خود، یکی از گزینه های جلوی هر عبارت را علامت گذاری می نماید. در نهایت با توجه به گزینه های علامت گذاری شده و با توجه به شیوه خاصی که برای نمره گذاری هر پرسشنامه وجود دارد، به او نمره داده می شود و نمرات او تفسیر می گردد.
مصاحبه های ساخت دار
در این روش نیز مانند پرسشنامه های خودسنجی، سوالات مشخص و ثابتی وجود دارد که از همه افراد، همان سوالات پرسیده می شود. اما تفاوت مصاحبه با پرسشنامه در این است که پرسشنامه به صورت کتبی و مدادکاغذی است اما مصاحبه به صورت یک گفتگوی رودررو بین آزمونگر و آزمودنی است.
روش های ارزیابی رفتار
در این روش از فرد دیگری که با آزمودنی تعامل مستقیم دارد و او را مشاهده می کند می خواهیم که به پرسش هایی درمورد او پاسخ دهد. این روش بیشتر درمورد افرادی کاربرد دارد که نمی توان با پرسش مستقیم از آن ها درمورد شخصیت آنان اظهار نظر کرد. بنابراین بیشتر درمورد کودکان کاربرد دارد. درنتیجه سوالاتی در مورد این افراد از والدین، سایر اعضای خانواده، معلمان، دوستان و … پرسیده می شود و با توجه به اظهارات آنان درمورد شخصیت فرد، اظهار نظر می گردد.
مثال
از جمله روش های ارزیابی رفتار می توان به پرسشنامه شخصیت کودکان ویرت و لاچر و پرسشنامه تفاوت دوقلوهای همجنس باس و پلامین، اشاره نمود که با توجه به نظرات والدین درمورد کودکان، درمورد آن ها اظهار نظر می گردد.
روش های فرافکن
بر خلاف روش عینی که به موارد قابل مشاهده یا ملموس شخصیت توجه دارد، روش فرافکن تحت تاثیر نظریه فروید درمورد بخش ناخودآگاه ذهن یعنی بخش های غیرقابل مشاهده ذهن به وجود آمده است. نمره گذاری در این روش، از قبل تعیین شده و مشخص نیست. بنابراین روانشناس در نمره گذاری آن، آزادی و انعطاف بیشتری را دارد. درواقع نمره گذاری در این روش به صورت ذهنی است و ذهنیت آزمونگر می تواند نتایج آن را تحت تاثیر قرار دهد.
از جمله این روش ها می توان به آزمون ررشاخ، اندریافت موضوع، لکه جوهر هولتزمن، تکمیل جملات ناتمام و … اشاره کرد که توضیح هر یک از این موارد در بخش های بعد آورده می شود.
مصاحبه بدون ساخت
علاوه بر آزمون های فرافکن ذکر شده در سنجش شخصیت، مصاحبه بدون ساخت نیز جزو روش های فرافکن محسوب می شود. بر خلاف مصاحبه های ساخت دار، در این روش سوالات ثابتی پرسیده نمی شود و در پرسیدن سوالات از آزمودنی های مختلف، آزادی و انعطاف بیشتری وجود دارد. یعنی با توجه به موارد مورد نیاز برای پرسش درمورد هر آزمودنی، سوالاتی از وی پرسیده می شود و جواب آزمودنی به هر سوال، زمینه را برای طرح سوال بعدی فراهم می کند.
توجه: مصاحبه نیمه ساخت یافته ویژگی هایی بین مصاحبه ساخت یافته و بدون ساخت را دارا می باشد که آزمونگر برای استفاده از مزایای هر دونوع مصاحبه می تواند از روش مصاحبه نیمه ساخت یافته برای سنجش شخصیت استفاده نماید.
مصاحبه نیمه ساخت یافته ویژگی هایی بین مصاحبه ساخت یافته و بدون ساخت را دارا می باشد که آزمونگر برای استفاده از مزایای هر دونوع مصاحبه می تواند از روش مصاحبه نیمه ساخت یافته برای سنجش شخصیت استفاده نماید.
ویژگی های مورد نیاز برای استفاده از ابزارهای سنجش شخصیت
برای حصول اطمینان و اعتبار نتایج حاصل از یک ابزار سنجش شخصیت، این ابزار باید ۴ ویژگی را دارا باشند. این ویژگی ها شامل هنجاریابی، روایی، پایایی و عملی بودن می باشد که هر یک در زیر به تفکیک شرح داده شده است.
هنجاریابی
هنجاریابی به این معناست که برای اعتماد به نتایج حاصل از آزمون های روانشناختی از جمله برای سنجش شخصیت و استفاده از این آزمون ها در افراد مختلف، ابتدا باید آن آزمون روی نمونه ای از افراد همان جامعه اجرا گردد. سپس این آزمون را می توان روی افرادی با ویژگی های مشابه نمونه هنجاریابی شده اجرا کرد. به علاوه روش اجرا، نمره گذاری و تفسیر نمرات افراد نیز باید مشابه با همین موارد در نمونه هنجاریابی شده باشد.
روایی یا اعتبار (Validity)
روایی در آزمون های سنجش شخصیت به این معناست که آیا این آزمون، واقعا شخصیت را می سنجد؟ اگر این شرط، رعایت شده باشد یعنی آن آزمون روایی دارد. برای بررسی روایی در هر آزمون، چند نوع روایی داریم:
- روایی سازه: به این معناست که آیا این آزمون شخصیتی، واقعا مفهوم شخصیت را که در یکی از نظریه های شخصیت مطرح شده، اندازه گیری می کند؟ برای رسیدن به پاسخ این سوال، همبستگی بالای هر آزمون با آزمون های مشابه آن (روایی همگرا) و همبستگی پایین آن با آزمون های متضاد آن (روایی واگرا) می تواند نشان دهنده روایی سازه آن آزمون باشد.
- روایی صوری یا محتوایی: یعنی متخصصان حوزه روانشناسی شخصیت باید تشخیص دهند که آیا سوالات آن آزمون با هدف اصلی آن آزمون برای سنجش شخصیت متناسب است یا نه.
- روایی ملاکی یا تجربی: در این نوع روایی، همبستگی این آزمون با سایر آزمون هایی که همزمان اجرا شده سنجیده می شود (روایی همزمان) و یا از نتایج این آزمون می توان نتایج آزمون مشابه آن را پیش بینی کرد (روایی پیش بین)
پایایی یا قابلیت اعتماد (reliability)
پایایی به این معناست که نتایج حاصل از یک آزمون سنجش شخصیت باید در طول زمان، ثبات قابل توجهی را نشان دهد. انواع پایایی برای یک آزمون به شرح زیر می باشد:
- پایایی باز آزمایی (آزمون-بازآزمون): یعنی نتایج یک آزمون واحد با ۲ بار اجرا در ۲ زمان متفاوت روی یک فرد واحد باید نتایج یکسان یا نزدیک به هم را نشان دهد (مثلا اجرای تست نئو در این هفته و دو هفته بعد از آن در یک آزمودنی یکسان نباید نتایج متناقضی را نشان دهد).
- پایایی ارزیاب ها: باید نتایج دو آزمونگر درمورد شخصیت یک فرد واحد، نتایج یکسان یا مشابه هم را نشان دهد.
- پایایی فرم های موازی: یعنی اگر آزمونی چند فرم برای اجرا داشته باشد، نمرات فرم های مختلف آن باید با هم یکسان یا مشابه باشد (مثل وجود دو فرم برای آزمون کتل)
- همسانی درونی: وقتی یک آزمون همسانی درونی بالایی دارد که همه عوامل سازنده آن آزمون با نمره کلی آزمون، همبستگی بالایی داشته باشد. این روش شامل روش دو نیمه آزمون (همبستگی سوالات زوج با فرد)، آلفای کرونباخ (برای پرسشنامه هایی با پاسخ چندگزینه ای) و کودریچاردسون ۲۱ (برای پاسخ های دو گزینه ای مثل بله و خیر) می باشد.
توجه: معمولا وقتی یک آزمون، روایی مناسبی دارد از پایایی مناسبی نیز برخوردار است.
عملی بودن
برای انتخاب یک آزمون مناسب از جمله برای سنجش شخصیت باید به این نکته توجه داشته باشیم که آیا زمان کافی برای اجرای این آزمون داریم؟ آیا هزینه های اقتصادی حاصل از اجرای آن آزمون به صرفه است؟ آیا آزمونگر، تخصص کافی را در زمینه اجرای آن آزمون دارد؟ آیا آزمون انتخاب شده، بهترین آزمون برای سنجش شخصیت فرد با توجه به دلیل مراجعه وی می باشد؟
پرسش هایی از این قبیل به آزمونگر کمک می کند تا بهترین آزمون شخصیت را با توجه به شرایط موجود و نیازهای مراجع، انتخاب و اجرا نماید.
برای مطالعه ادامه این متن، بخش دوم متن سنجش شخصیت را مطالعه نمایید.