یادگیری فرایندی پیچیده است که عواملی متعدد بر آن تأثیر می گذارد. به سبب همین پیچیدگی بسیاری از دیدگاه های روانشناسی به این موضوع پرداخته اند. نظریه یادگیری اجتماعی توسط روانشناس کانادایی به نام آلبرت بندورا مطرح شد. بندورا نشان داد که شخصیت تنها رفتارهای قابل مشاهده نیست بلکه فرایند ها شناختی نقش کلیدی در تغییر و ارتقا الگوهای رفتاری دارند. در واقع بندورا پلی بین نظریه رفتاری و شناختی ایجاد کرد زیرا به فرایندهایی مانند توجه، حافظه و انگیزش نیز توجه دارد. هدف او این بود که نشان دهد فرایند یادگیری از روش های متعددی اتفاق می افتد. از منظر این دیدگاه رفتارهای بشر از طریق تعامل های مداوم دو طرفه بین تأثیرهای محیطی، شناختی و رفتاری ایجاد می شود.
نحوه عملکرد نظریه یادگیری اجتماعی
نیمه اول قرن بیستم نظریه رفتاری بسیار غالب شده بود. رفتارگراها معتقد بودند تمام یادگیری از طریق تعامل مستقیم با محیط از طریق فرایند تقویت و تداعی ایجاد می شود. با این که بسیاری از مفاهیم نظریه بندورا ریشه در نظریه یادگیری سنتی دارد اما او معتقد بود که تقویت مستقم برای تمام یادگیری ها جوابگو نیست. به عنوان مثال بسیاری رفتارها را می توان بدون تجربه مستقیم یاد گرفت؛ اگر شما هرگز در زندگی چوب بیسبال را در دست نگرفته باشید زمانی که برای اولین بار کسی از شما می خواهد که توپ را با چوب بزنید شما بلدید چطور این کار را انجام دهید چون بارها پرتاب توپ بقیه را از نزدیک یا در تلوزیون مشاهده کرده اید.
در حالی که نظریه های سنتی رفتاری معتقدند تمام یادگیری ها از طریق تقویت، تنبیه و شرطی سازی آموخته می شوند، نظریه یادگیری اجتماعی بندورا با افزودن فاکتور اجتماعی به دیدگاه خود عنوان می کند یادگیری می تواند تنها با مشاهده رفتار دیگران ایجاد شود که نام آن را یادگیری مشاهده ای گذاشته است. این نوع یادگیری می تواند تنوع وسیعی از رفتارها را توضیح دهد و نقش مهمی در فرایند اجتماعی شدن کودک دارد زیرا کودک با مشاهده چگونگی تعامل والدین و دیگر مراقبان با یکدیگر، نحوه رفتار و پاسخ دادن به دیگران را یاد می گیرد.
اغلب رفتارهای بشر مشاهده ایست و از طریق مدل سازی، یعنی مشاهده رفتار دیگران که چگونه انجام می دهند و سپس این مشاهده کد گذاری شده و الگویی برای انجام همان عمل در فرد می شود.
بندورا، ۱۹۷۷
سه نکته حائز اهمیت در نظریه بندورا
سه مفهوم کلیدی در نظریه بندورا وجود دارد. موضوع اول، مردم از طریق مشاهده یاد می گیرند (یادگیری مشاده ای). نکته دوم، فرایندهای ذهنی درونی بخشی مهم در این فرایند است و نکته سوم اینکه این نظریه خاطر نشان می کند هر رفتار آموخته شده لزوما باعث تغییر رفتار فرد یا انجام الزامی همان رفتار نمی شود. در ادامه هر کدام را به طور مفصل توضیح خواهیم داد:
۱) انسان ها از طریق مشاهده یاد می گیرند
بندورا نشان داد کودکان از طریق مشاهده، رفتار والدین و دیگر مراقبان را تقلید می کنند. بچه ها در آزمایش بندورا رفتار خشن والدین با عروسک بوبو را مشاهده کردند و زمانی که کودکان به اتاق بازی رفتند عینأ همان رفتار والدین با عروسک بوبو را که شاهد آن بودند انجام دادند. در نظریه بندورا سه نوع یادگیری مشاهده ای وجود دارد:
- مدل زنده که فرد رفتار را به طور مستقیم و از نزدیک مشاهده می کند.
- مدل کلامی که رفتار توضیح و شرح داده می شود بدون آن که به طور عملی انجام شود.
- مدل سمبلیک که فردی واقعی یا خیالی رفتاری را در کتاب، فیلم یا برنامه ها تلوزیونی انجام می دهد.
همانطور که گفته شد یادگیری مشاهده ای نیاز به دیدن مستقیم رفتار افراد ندارد؛ ما می توانیم با خواندن، شنیدن یا دیدن رفتار افراد در کتاب یا فیلم ها نیز رفتار آنها را یاد بگیریم. همین نوع یادگیریست که والدین و روانشناسان نگران تأثیر رسانه های قدرتمند روی کودکان و نوجوانان هستند.
۲) فرایندهای ذهنی نیز در یادگیری اهمیت دارند
در نظریه بندورا عنوان می شود که تنها مشاهده رفتار دیگران برای یادگیری کافی نیست بلکه فرایندهای ذهنی و انگیزشی نقش مهمی در تعیین این یادگیری دارد. برخلاف رفتارگراهای سنتی بندورا عقیده داشت تقویت بیرونی تنها منبع انگیزش فرد نیست. او تقویت های درونی مانند غرور، رضایتمندی و احساس کمال را نوعی پاداش درونی برای فرد دانست که منبع انگیزه برای یادگیری در فرد است. این تأکید بر افکار و شناخت های درونی باعث ایجاد ارتباط بین این تئوری و نظریه تکاملی شناختی می شود. با این که بسیاری کتابها و منابع نظریه یادگیری اجتماعی را در حوزه دیدگاه رفتاری قرار می دهند؛ خود بندورا دیدگاه خود را “نظریه شناختی اجتماعی” نامید.
۳) یادگیری لزوما باعث تغییر در رفتار نمی شود
در بسیاری موارد رفتار بالافاصله بعد از یادگیری انجام می شود. زمانی که شما در حال آموزش دوچرخه سواری به کودک هستید می بینید که کودک رفتار یادگرفته شده را بالافاصله انجام می دهد. اما گاهی اوقات ما رفتاری را مشاهده و یاد می گیریم اما هیچ وقت آن را انجام نمی دهیم. رفتارگراها معتقدند که یادگیری موجب تغییرات پایدار در رفتار می شود اما نظریه بندورا نشان داد که افراد می توانند بدون نشان دادن رفتار جدید، اطلاعات تازه یاد بگیرند.
در نظریه بندورا یادگیری مشاهده ای چگونه ایجاد میشود؟
یادآروی این نکته اهمیت دارد که تمام رفتارهای مشاهده شده یاد گرفته نمی شوند. عواملی در مدل و یادگیرنده وجود دارد که در موفقیت یادگیری اجتماعی تأثیرگذار است. پیش نیازها و قدم هایی باید برداشته شود که این نوع یادگیری اتفاق بیافتد که در زیر عنوان می شود:
- توجه: اولین قدم برای یادگیری مشاهده ای توجه است و هر چیزی که باعث حواس پرتی شود در این یادگیری تداخل ایجاد می کند. اگر مدل جذاب یا جنبه ای از موقعیت برای فرد جدید باشد؛ توجه شما را بیشتر به خود جلب می کند.
- نگه داری: توانایی ذخیره اطلاعات یادگرفته شده بخش مهمی از فرایند یادگیری است. عوامل بسیاری روی نگه داری اثر می گذارد اما توانایی بیرون کشیدن این اطلاعات ومطابق آن رفتار کردن در یادگیری مشاهده ای بسیار مهم است.
- بازتولید: زمانی که به مدل توجه و اطلاعات را ذخیره می کنید در مرحله بعد باید رفتار یادگرفته شده را انجام دهید. تمرینات بعدی رفتار آموخته شده منجر به بهبود وافزایش مهارت در فرد می شود.
- انگیزش: قدم آخر جهت موفقیت یادگیری مشاهده ای شما باید برای تقلید رفتار انگیزه داشته باشید. تقویت های دورنی و بیرونی و همچنین تنبیه نیز نقش مهمی در با انگیزه کردن افراد دارد.
کاربرد نظریه بندورا
نظریه یادگیری اجتماعی در زندگی واقعی کاربردهای زیادی دارد. برای مثال به محققان در فهم چگونگی یادگیری تجاوز و خشونت از طریق مشاهده کمک می کند. با مطالعه خشونت رسانه پژوهشگران فهم بهتری نسبت به عواملی که منجر به انجام خشونت هایی که کودکان در تلوزیون، فیلم و بازی های کامپیوتری می بینند بدست می آورند. با این حال می توان از یادگیری مشاهده ای برای یادگیری رفتارهای مثبت و سازنده نیز استفاده کرد. محققان با کمک این نظریه می توانند به بررسی و فهم روش هایی که می توان رفتارهای مثبت را الگو قرار داده و تغییرات اجتماعی را تسهیل کنند بپردازند.
علاوه براین نظریه بندورا کاربرد با اهمیتی در حوزه آموزش و پرورش دارد. امروزه معلمان و والدین از اهمیت مدل رفتاری مناسب برای فرزندان آگاه هستند. همانطور که بندورا مشاهده کرد زندگی به طور باورنکردنی دشوار و حتی خطرناک خواهد بود اگر مجبور بودیم هر تجربه شخصی را یاد گرفته و انجام دهیم. بخش زیادی از زندگی انسانها ریشه در تجارب اجتماعی افراد دارد و جای تعجب نیست اگر بدانیم مشاهده دیگران نقشی کلیدی در کسب دانش و مهارتهای جدید دارد. مفهوم مهم خودکارآمدی که در یادداشت های بعدی به آن می پردازیم نیز ریشه در نظریه یادگیری اجتماعی دارد.
منابع برای مطالعه بیشتر