در قسمت اول درباره انواع شرطی سازی و نظر اسکینر درباره شخصیت صحبت کردیم. در ادامه بحث درباره عنصر مهم نظریه اسکینر یعنی تقویت رفتاری صحبت می کنیم. از نظر اسکینر تقویت دو اثر دارد: رفتار را نیرومند کرده و به فرد پاداش می دهد. بنابراین پاداش و تقویت یکی نیستند و تقویت، پاداش را در بر می گیرد.
تقویت
هر رفتاری که احتمال زنده ماندن را افزایش دهد نیرومند می شود. غذا، میل جنسی و مراقبت والدین برای بقا ضروری هستند. و هر رفتاری این شرایط را تولید کند تقویت کننده است. وقتی از تقویت حرف می زنیم باید دو نوع تقویت را از هم جدا کرد: تقویت مثبت و تقویت منفی. در تقویت مثبت، با افزوده شدن یک محرک مانند غذا، آب و میل جنسی احتمال وقوع رفتاری خاص افزایش می یابد. بیشتر رفتارهای انسان از این طریق یاد گرفته می شوند. در تقویت رفتاری منفی، حذف یک محرک ناخوشایند مانند کاهش صدای بلند و درد گرسنگی، احتمال رفتار قبل از آن را افزایش می دهد. در هر دو حالت، احتمال انجام رفتار افزایش می یابد.
تنبیه
همچنین باید توجه داشت که تنبیه با تقویت منفی اشتباه گرفته نشود. تنبیه ارائه محرکی آزاردهنده یا حذف محرکی خوشایند از محیط است. در تقویت، پاسخ نیرومند می شود. در تنبیه پاسخ نیرومند نمی شود اما لزوماً ضعیف نیز نمی شود. تنبیه و تقویت وسیله ای برای کنترل رفتار هستند اما در واقع تأثیر تنبیه کمتر قابل پیش بینی است. در رفتارگرایی اسکینر ، تنبیه نتایجی دارد که لزوماً خلاف اثر تقویت نیست.
- اولین اثر تنبیه متوقف کردن رفتار است. مثلاً اگر پسر بچه ای خواهر کوچک تر خود را اذیت کند، والدین می توانند با تنبیه کردن پسر، او را از این کار بازدارند. اما این کار فقط رفتار اذیت را متوقف می کند و تمایل به اذیت کردن خواهر را تغییر نخواهد داد.
- اثر دیگر تنبیه، شرطی کردن احساس منفی ترس، اضطراب، احساس گناه یا شرم به همراه محرک ناخوشایند تنبیه می باشد. در مثال قبل اگر والدین پسر بچه را کتک بزنند و درد ناشی از آن نیرومند باشد، پاسخی مانند گریه، گوشه گیری و حمله از طرف پسر داده می شود. در آینده هر زمان که پسر به آسیب رساندن به خواهرش فکر می کند احساسات منفی همراه با آن تداعی می شوند.
- سومین اثری که تنبیه دارد این است که ممکن است پسر از هر محرکی که با تنبیه تداعی شده است، دوری کند. مثلاً ممکن است از والدین نیز دوری کند یا از مکانی که تنبیه در آن صورت گرفته احساس بدی پیدا کند. در نتیجه به کودکی با رفتار ناسازگار نسبت به خانواده تبدیل می شود.
انواع تقویت کننده ها در رفتارگرایی اسکینر
برای نیرومندسازی رفتار از دو نوع تقویت کننده نخستین و ثانوی می شود استفاده کرد. برای انسان ها غذا، آب، میل جنسی، آسایش جسمانی و دیگر مواردی که آموخته شده نیستند، حکم تقویت کننده نخستین را دارند. تقویت کننده ثانوی ذاتاً تقویت کننده نیست اما چون با تقویت کننده نخستین همراه شده است، تقویت کننده می شود. پول مهم ترین تقویت کننده ثانوی است که می توان آن را با انواع تقویت کننده های نخستین مبادله کرد. بعضی تقویت کننده های ثانوی، تقویت کننده تعمیم یافته نیز هستند یعنی با بیش از یک تقویت کننده نخستین همراه شده اند. اسکینر پنج تقویت کننده تعمیم یافته را مشخص کرده است: توجه، تأیید، محبت، اطاعت از دیگران و پول. در نتیجه برای شکل دادن رفتار در موقعیت های گوناگون می توان از این موارد استفاده کرد.
برنامه های مختلف تقویت رفتاری
فراوانی رفتارهایی که آموخته شده اند، به برنامه های مختلف تقویت بستگی دارد. دررویکرد رفتارگرایی اسکینر ، چهار نوع برنامه تقویت داریم: نسبی ثابت، نسبی متغیر، فاصله ای ثابت و فاصله ای متغیر.
- در برنامه نسبی ثابت، به ازای هر تعداد پاسخ مشخص، تقویت کننده ارائه می شود. مثلاٍ ممکن است به ازای هر پنج پاسخ یک تقویت کننده ارائه شود.
- در برنامه نسبی متغیر، به ازای هر تعداد پاسخ متغیر، تقویت کننده ارائه می شود. مثلاً ممکن است یک بار به ازای پنج پاسخ، بار دیگر به ازای هفت پاسخ و بار دیگر به ازای ده پاسخ، تقویت کننده ارائه شود.
- در برنامه فاصله ای ثابت، به ازای هر زمان مشخصی مثلاً یک روز، یک هفته یا یک ماه تقویت کننده ارائه می شود. در این جا ارائه تقویت کننده به تعداد پاسخ ربطی ندارد.
- در برنامه فاصله ای متغیر در ازای دوره زمانی متغیر، تقویت کننده ارائه می شود.
حقوق ماهیانه ای که کارمندان می گیرند، از برنامه فاصله ای ثابت تبعیت می کند. برخی از شغل ها که در ازای هر تعداد مشتری مشخص یا فروش مشخص، پاداش می دهد، از برنامه نسبی ثابت تبعیت می کنند. رفتارهایی مانند قماربازی که به شدت در برابر خاموشی مقاوم هستند از برنامه فاصله ای نسبی پیروی می کنند. این گونه رفتارها در ابتدا در ازای تعداد پاسخ کم تقویت می شود. اما به تدریج تعداد پاسخ ها بالا می رود تا تقویت ارائه شود. به تدریج تا جایی پیش می رویم که ممکن است فرد تا ۵۰۰ بار رفتاری را تکرار کند تا تقویت ارائه شود.
شکل دهی رفتار
از تقویت رفتاری می توان برای یاد دادن رفتاری پیچیده نیز استفاده کرد. با استفاده از شکل دهی رفتاری، ابتدا رفتارهای ساده که به سمت رفتار هدف هستند، تقویت می شود. به تدریج هر چه رفتار به سمت هدف نزدیک تر می شود، تقویت کننده ارائه می شود. مثلاً به منظور یاد دادن لباس پوشیدن در افراد عقب مانده ذهنی، می توان از این کار بهره گرفت. ابتدا به رفتارهای ساده تر مانند نزدیک کردن دست به یک آستین پاداش داده می شود. سپس با کردن دست در آستین پاداش داده می شود. به تدریج هرچه رفتار بیشتر شکل می گیرد پاداش داده می شود. همچنین دیگر نیاز نیست به رفتارهای قبلی پاداش داده شود. به این ترتیب می توان رفتاری نسبتاً پیچیده را به انسان یا حیوان یاد داد. حیواناتی که در باغ وحش یا سیرک کارهایی تعجب برانگیز انجام می دهند، به همین گونه آموخته شده اند.
تعمیم دهی
دیگر مفهومی که در نظریه اسکینر مطرح شده است تعمیم دهی می باشد. در تعمیم محرک، فرد بدون این که تقویت رفتاری شده باشد، به محیط مشابه با محیط تقویت شده، پاسخ می دهد. یعنی به همان صورتی به موقعیت تازه واکنش نشان می دهد که به موقعیت اول واکنش نشان داده است. مثلاً فردی که با دیدن یک فیلم خوب از یک کارگردان، به دیدن فیلمی دیگر از او نیز می رود. در این جا عنصر مشابه دو موقعیت، کارگردان فیلم ها می باشد که با خوب بودن فیلم اول، فرد احتمال می دهد فیلم بعدی نیز به همین گونه باشد.
خاموشی در رفتارگرایی اسکینر
مفهوم مهم دیگر در رویکرد اسکینر خاموشی است. پاسخ پس از یادگیری، به چند دلیل می تواند از بین برود. اول این که با گذشت زمان ممکن است فراموش شود. دوم این که به خاطر تداخل با یادگیری های قبلی یا بعدی ممکن است ار بین بروند. احتمال این حالت بیشتر از حالت قبل است. سوم این که می توانند به علت تنبیه ناپدید شوند. چهارمین علت نیز، خاموشی است. خاموشی یعنی این که پاسخ آموخته شده، به خاطر تقویت نشدن به تدریج گرایش به ضعیف شدن می کند.
اما خاموشی به ندرت در مورد انسان به منظور تغییر رفتار به کار رفته است. ما در محیط هایی نسبتاً غیرقابل پیش بینی زندگی می کنیم و تقریباً هیچ وقت تقویت منظم دریافت نمی کنیم. اما چیزی که مشخص شده است این است که در برنامه های مختلف تقویت در رویکرد رفتارگرایی اسکینر ، هر چه فاصله بین تقویت ها کمتر باشد و فرد تقویت بیش از حدی دریافت کند، با توقف تقویت خاموشی سریع تری روی خواهد داد. به خاطر همین امر است که رفتارگرایان می گویند برای تربیت کودک، باید از تحسین و دیگر تقویت کننده ها به اندازه استفاده شود و زیاد استفاده نشود.
منابع
- کتاب نظریه های شخصیت شولتز
- کتاب نظریه های شخصیت فیست