آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که چرا گاهی خودتان یا سایر اطرافیانتان از شوخی استفاده می‌کنید؟ گفتن کلمات در قالب شوخی برایتان چه معنایی دارد؟ ما در اینجا با توجه به دیدگاه روانکاوی، دلیل زیربنایی استفاده از شوخی را توضیح می‌دهیم. مکانیسم دفاعی شوخی راهبردی سازگارانه است که افراد سالم در تعاملتشان از آن استفاده می‌کنند.
شوخی به عنوان یک راهکار سازگارانه
جورج وایلانت در دسته‌بندی از مکانیسم‌های دفاعی، شوخ طبعی را همچون والایش، نوع‌دوستی و بازداری جزء دفاع‌های پخته و سازگارانه در نظر گرفت. یعنی آن را راهبردی سازگارانه می‌داند که به ما کمک می‌کند تا به موقعیت‌های پرتنش یا پر استرس، پاسخ دهیم و با آن کنار بیاییم. تلاش برای پیدا کردن جنبه‌ای جالب در محیطی که کنترل کمی بر آن داریم، به ما کمک می‌کند تا آن را تحمل کنیم. همچنین استفاده از مکانیسم دفاعی شوخی می‌تواند یک عمل نوع‌دوستانه باشد؛ چرا که از این طریق به دیگران نیز کمک می‌کنیم که با موقعیت پیش‌آمده، راحت‌تر کنار بیایند.
تبیین مکانیسم دفاعی شوخی از دیدگاه فروید
زیگموند فروید، پدر علم روانکاوی، در نظریه شخصیت خود به تبیین مکانیسم‌های دفاعی افراد پرداخت. فروید این‌گونه فرض کرد که مکانیسم دفاعی شوخی از طریق به کار گرفتن دو مکانیسم دیگر یعنی ادغام (condensation) و جابجایی (displacement) فعال می‌شود. اتفاقی که در مکانیسم ادغام می‌افتد این است که ما در افکار و گفتارمان، صرفه‌جویی می‌کنیم و از این طریق، انرژی روانی کمتری را مصرف و انرژی روانی بیشتری را ذخیره می‌کنیم. بعد از آن، مکانیسم دفاعی جابجایی، فعال می‌شود و این انرژِی روانی ذخیره‌شده را از منشأ آن که مربوط به تعارض‌هاست به حکایتی طنزآمیز تبدیل می‌کند. در طی این دو فرایند، فرد تعارض‌ها را به صورت شوخی، بیان کرده تا بتواند با آن‌ها راحت‌تر کنار بیاید.
انواع شوخی از نظر فروید
فروید در مقاله‌ای درمورد شوخی در سال ۱۹۲۸، جوک‌های معنادار و با محتوا را از جوک‌های فاقد محتوا و احمقانه، تفکیک کرد. جوک، فرم کلامی و بین فردی مکانیسم دفاعی شوخی است و زمانی اتفاق می‌افتد که ما درمورد مسائلی صحبت می‌کنیم که جامعه آن‌ها را ممنوع کرده. در چنین شرایطی سوپرایگو به خود (ایگو) اجازه می‌دهد تا شوخی را ایجاد کند. از این طریق است که اضطراب احساس شده توسط ایگو کاهش پیدا می‌کند. سوپرایگوی آسان‌‌گیر به ما اجازه می‌دهد که نوع ملایم و راحت شوخی را نشان دهیم. در حالی که سوپرایگوی سخت‌گیر، نوع طعنه و زخم زبان را در ما ایجاد می‌کند. اما اگر سوپرایگو خیلی سخت‌گیر باشد مانع به کارگیری شوخی در ما می‌شود. فروید بعدها نظر خود را به این صورت تغییر داد که هرکسی توانایی شکل‌دهی و استفاده از شوخی را ندارد.
مکانیسم دفاعی شوخی از نظر فروید مفید است یا مضر؟
فروید معتقد بود که مکانیسم دفاعی شوخی باعث می‌شود که مسائل غیرقابل تحملی که فرد آن‌ها را سرکوب کرده و اکنون نسبت به آن‌ها، آگاه نیست، تغییر شکل داده شوند و به صورت قابل تحمل‌تری از بخش ناهشیار به هشیاری بیایند. در این صورت شوخی برای ما کارکرد مفیدی دارد. اما فروید به روی دیگر سکه نیز اشاره می‌کند. وی می‌گوید که شوخی می‌تواند مضر هم باشد. آن هم وقتی است که به صورت تمسخر و یا زخم زبانی دربیاید که مستقیماً متوجه خود (self) شخص است.
کارکردهای شوخی برای افراد و گروه‌ها
رابرت لوئیس کان (Robert Louis Kahn) 5 کارکرد را درمورد شوخی شناسایی کرد.
- مکانیسم دفاعی شوخی به عنوان راهبرد مقابله‌ای: ما می‌توانیم از طریق شوخی، فشار ناشی از موقعیت‌ها و شرایط آزاردهنده را قابل تحمل‌تر کنیم. همانند طنزهایی که درمورد مسائل و مشکلات اجتماعی بیان می‌شوند.
- بازسازی: شوخی می‌تواند به ما کمک کند که ارزیابی‌هایمان از مسائل را بازسازی کنیم؛ یعنی به گونه‌ای دیگر آن‌ها را ببینیم.
- تسهیل ارتباط با دیگران: اگر بخواهیم با شکوه و ناله از دیگران طلب یاری کنیم، احتمالاً از کمک کردن، اجتناب می‌کنند. اما شوخی می‌تواند راهی غیرآزارنده باشد برای اینکه از دیگران، درخواست کمک کنیم.
- ابراز خصومت: از طریق مکانیسم دفاعی شوخی به خصوص با استفاده از کنایه و حرف‌های نیش‌دار می‌توانیم خشم و انتقاد خود را به شیوه‌ای معقول و منطقی به دیگران، نشان دهیم.
- ایجاد هویتی برای فرد: وقتی ما از شوخی استفاده می‌کنیم، دیگران ما را به عنوان فردی شوخ طبع، خوش مشرب و خون گرم می‌شناسند.
استفاده از مکانیسم دفاعی شوخی در مراجعان
مکانیسم دفاعی شوخی می‌تواند در طی جلسات روان‌درمانی به وسیله مراجعان، به کار گرفته شود. آن‌ها برای دو هدف از شوخی استفاده می‌کنند: یا برای دفاع در برابر عناصر دردناک و یا به عنوان وسیله‌ای برای پرت کردن حواس از بحث کردن درمورد مسائلی که ناراحت‌کننده هستند. در اینجا نیاز است که درمانگر تشخیص دهد که آیا استفاده مراجع از مکانیسم دفاعی شوخی، سالم و مفید است و یا ناسالم و مضر. یعنی یا مراجع، آمادگی کافی برای روبرویی با مسائل دردناک را ندارد و یا اینکه آمادگی دارد اما اشتیاقی به کار کردن روی آن‌ها را ندارد.