احتمالا پیش آمده است که خودتان یا یکی از اطرافیانتان، برای مسائل مختلفی مثل مشاوره پیش از ازدواج، شغل، سنجش شخصیت، هوش و …، یکی از آزمون های روانشناختی را انجام داده باشید. گاهی این آزمون ها به صورت سوالاتی است که شما به آن ها پاسخ می دهید یا گزینه ای را علامت می زنید؛ که به این نوع از آزمون ها، آزمون های عینی، گفته می شود. اما این آزمون ها، همیشه نمی توانند سنجش عمیقی را درمورد شخصیت شما ارائه دهند. به همین دلیل، بر اساس دیدگاه فروید درمورد ناخودآگاه، آزمون هایی برای ارزیابی بخش ناخودآگاه ذهن به نام آزمون های فرافکن ، طراحی شده اند. در این نوشته، مختصرا به توضیح موارد مختلف مربوط به آزمون های فرافکن ، پرداخته می شود.
تعریف آزمون های فرافکن
آزمون فرافکن ، یک نوع آزمون شخصیت است که در آن، صحنه ها، تصاویر یا کلمات مبهمی به فرد، ارائه می شود و از او خواسته می شود تا پاسخ ها یا واکنش هایی را به آن ها، نسبت دهد. هدف این تست ها این است که تعارض‌ها و هیجان‌های پنهان شده در بخش ناخودآگاه فرد، شناسایی شوند؛ یعنی کشف بخش‌هایی که از طریق آزمون های عینی و پرسش و پاسخ‌ها، مشخص نمی شوند. درواقع بخش های ناخودآگاه شخصیت، با استفاده از پاسخ هایی که فرد به صورت ناخودآگاه به این موارد، نشان می دهد، یا به عبارتی با استفاده از پاسخ هایی که فرد به این محرک های مبهم، فرافکنی می کند، شناسایی می شوند.
هدف آزمون فرافکن
این آزمون ها معمولا به این هدف، استفاده می شوند که بتوانند بخش های عمیق تر شخصیت فرد را شناسایی کنند. از طریق شناخت همین بخش های عمیق تر است که می توان درمان های مناسب تری را با توجه به تعارضات فرد، انتخاب کرد و ارائه داد.
تاریخچه شکل گیری آزمون های فرافکن
این نوع تست ها، از مکتب فکری روان تحلیلی از جمله نظریه فروید درمورد ناخودآگاه، به وجود آمدند. فرض آن ها این است که اگر از فرد درمورد موضوع مورد بررسی، مستقیما سوال بپرسیم، ممکن است فرصتی به او بدهیم تا فکر کند و پاسخ‌های اصلی خود را به صورت آگاهانه، تغییر دهد یا تحریف کند. درواقع، این مکتب، این گونه بیان می کند که همه افراد، افکار، تمایلات و انگیزه‌های ناخودآگاه دارند؛ به این معنا که نمی‌توانند به صورت خودآگاه، نسبت به آن‌ها، هشیار باشند. بنابراین روان تحلیل گران، ترجیح می دادند که با جستجوی مواردی مثل رویاها، بخش ناخودآگاه فرد را بررسی نمایند. به این صورت است که سوگیری ها، عدم صداقت و دفاع‌های فرد، کنار زده می شوند و واقعیت اصلی، نمایان می شود؛ حتی اگر فرد، سعی در فریب درمانگر داشته باشد. همین نظر روان تحلیل گران، مبنایی برای شکل گیری آزمون های فرافکن شخصیت شد.
با تعبیر و تفسیر پاسخ‌هایی که فرد به نشانه های مبهم می دهد، روان تحلیل گران امیدوارند که بتوانند احساسات ناخودآگاه افراد را کشف کنند؛ احساساتی که ممکن است مشکلاتی را در زندگی فرد، ایجاد کرده باشند.
آیا آزمون های فرافکن ، مورد استفاده قرار می گیرند؟
اگرچه آموزش آزمون های فرافکن در دروس دانشگاهی، کمتر مورد توجه قرار می گیرد؛ اما گزارشی وجود دارد مبنی بر اینکه حداقل یکی از آزمون های فرافکن، جزو یکی از ۵ آزمون اولی هستند که در نیمی از تحقیقات در سراسر دنیا، به کار می روند.
همچنین برخلاف بحث و جدلی که درمورد استفاده از آزمون های فرافکن در طول زمان، وجود داشته؛ اما این آزمون ها همچنان، نسبتا مشهور باقی مانده اند و به طور گسترده‌ای در محیط های بالینی و قانونی، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
انواع آزمون های فرافکن
در اینجا تعدادی از مشهورترین و پر استفاده ترین آزمون های فرافکن را مطرح می نماییم.
آزمون لکه جوهر رورشاخ
یکی از اولین آزمون های فرافکن است که در سال ۱۹۲۱ توسط هرمان رورشاخ به وجود آمد. در آزمون رورشاخ، از فرد خواسته می شود که به ۱۰ کارت که حاوی لکه های مبهمی هستند، آن چه به ذهنش می‌رسد را نسبت دهد. علاوه بر پاسخ های فرد بر اساس معیارهای تعیین شده؛ حالات چهره، تن صدا و دیگر واکنش های او نیز، یادداشت می‌شوند.
آزمون اندریافت موضوع (TAT)
آزمون TAT یک نوع آزمون فرافکن است که در آن ، کارت هایی به فرد، ارائه می شود که حاوی تصاویری از انسان در موقعیت‌های مختلف است. سپس از فرد خواسته می شود که درمورد تصویر، داستانی را از خودش بگوید؛ شامل شرح اینکه چه اتفاقی می افتد، شخصیت موجود در داستان، چه احساسی دارد و داستان، چگونه تمام می‌شود. سپس انگیزه‌ها، نیازها و اضطراب‌های فرد با استفاده از داستانی که درمورد شخصیت اصلی تصویر روایت کرده، مشخص می‌شود.
آزمون CAT
این آزمون نیز مانند آزمون TAT است اما درمورد کودکان، کاربرد دارد. به همین دلیل، به جای تصاویر انسانی موجود در کارت های TAT، در آزمون CAT از تصاویر حیوانات، استفاده شده است.
آزمون ترسیم آدمک
این نوع آزمون فرافکن ، بیشتر برای سنجش کودکان، مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این آزمون، از کودک، خواسته می‌شود که تصویر یک آدم را بکشد. فرض بر این است که کودک، دقیقا تصور خودش را در نقاشی‌اش، ترسیم می‌کند. بعد از ترسیم آن توسط کودک، آزمونگر بر اساس اندازه قسمت های مختلف بدن آدمک، میزان توجه کودک به جزئیات چهره و همینطور شکل کلی نقاشی، به او نمره می دهد. گاهی از این آزمون به عنوان آزمون هوش کودکان نیز استفاده می‌شود اما در مقایسه نمرات این آزمون با نمرات فرد در آزمون هوش وکسلر پیش دبستانی، مشخص شد که آزمون آدمک، آزمون مناسبی برای سنجش هوش نیست.
آزمون خانه-درخت-آدم
این تست توسط John Buck طراحی شد. در این نوع از آزمون فرافکن ، از فرد خواسته می شود که یک خانه، یک آدم و یک درخت را ترسیم کند. وقتی که ترسیم تصاویر، کامل می شود، از فرد خواسته می شود تا به سوالاتی (۶۰ سوال) درمورد تصاویری که کشیده است، پاسخ دهد. علاوه بر پرسیدن این سوالات، خود آزمونگر نیز ممکن است برای بررسی دقیق تر فرد، سوالات اضافی را بپرسد؛ سوالاتی از قبیل اینکه: چه کسی تو این خونه زندگی می کنه؟ یا کی میاد بهش سر می زنه؟
آزمون فرافکن تداعی لغات
این آزمون، برگرفته از روش تداعی واژه های یونگ است. در این آزمون، لیستی از لغات، به فرد ارائه می شود و از او خواسته می شود که اولین کلمه یا نظری که درمورد آن لغت، به ذهنش می رسد را بگوید. بسیاری از کلماتی که در این آزمون به فرد ارائه می شوند، کلماتی با بار هیجانی خنثی هستند؛ یعنی هیجان خاصی را در فرد، ایجاد نمی کنند؛ مثلا ساختمان، اول، درخت. کلمات دیگری هم هستند که باعث برانگیزاندن فرد از نظر هیجانی می شوند؛ مثلا مادر، زدن، عشق. آنچه در این تست، اهمیت دارد؛ محتوای پاسخ و مدت زمانی است که طول می کشد تا فرد به آن کلمه، واکنش نشان دهد. در این آزمون فرافکن، غیرمعمول بودن پاسخ های فرد نسبت به پاسخ های میانگین جامعه، مدنظر قرار می گیرد.
آزمون تکمیل جملات ناتمام
آزمون جملات ناتمام راتر را می‌توان شکل گسترش یافته آزمون تداعی لغات دانست. همان طور که از نام آن نیز پیداست، در این تست، ابتدای یک جمله، برای فرد، خوانده می‌شود و از او خواسته می شود که ادامه‌ی جمله را آن طور که می خواهد کامل کند. نمونه ای از جملات، شامل این موارد هستند: من احساس غمگینی می کنم وقتی که…؛ چیزی که عصبانیم می کند این است که…
پاسخ‌های فرد برای تکمیل جملات این آزمون فرافکن؛ نگرش‌ها، تعارضات و انگیزه‌های زیربنایی او را منعکس می‌کند.
مزایای استفاده از آزمون های فرافکن
- انگیزه ها، تمایلات، هیجانات و نگرش های پنهان شده فرد در ناخودآگاه را مورد بررسی قرار می دهد و تبیین عمیق تری را از شخصیت، ارائه می دهد.
- در آزمون فرافکن نسبت به عینی، فرد آزادی بیشتری در پاسخگویی به سوالات آزمونگر دارد.
- احتمال آنکه فرد سعی در خوب جلوه دادن خودش داشته باشد، به حداقل ممکن می رسد.
ایرادات وارد بر این آزمون ها
- پاسخ های فرد می تواند به شدت تحت تاثیر نگرش های آزمونگر یا محیط آزمون، قرار گیرد.
- نمره گذاری در آزمون های فرافکن، به صورت ذهنی است. بنابراین احتمال دارد که آزمونگرهای مختلف، تفسیر متفاوتی را از پاسخ یکسانی، ارائه دهند.
- به دلیل ذهنی بودن سیستم نمره گذاری این آزمون ها، هم روایی و هم پایایی آن ها کم است. یعنی نسبت به آزمون های عینی، کمتر می توان آن ها را معتبر و قابل اعتماد دانست.