در رویکرد روانکاوی، مکانیزم دفاعی یک فرایند روانشناختی است که به صورت ناخودآگاه اتفاق می‌افتد و کارکرد آن این است که اضطراب ناشی از محرک‌های تهدید کننده‌ای که قابل پذیرش نیستند را کاهش دهد. این دفاع‌های روانی بسته به شرایط و میزان مورد استفاده قرار گرفتنشان می‌توانند پیامدهای سالم یا ناسالمی را در پی داشته باشند. نظریه‌پردازان مختلف شخصیت از جمله زیگموند فروید و آنا فروید به مکانیسم‌های دفاعی اشاره کرده اند. اما دسته‌بندی دیگری که در این متن مورد نظر است طبقه‌بندی این مکانیسم‌ها طبق دیدگاه وایلانت است.
دسته‌بندی دفاع‌های روانی توسط وایلانت
جورج وایلانت روانپزشکی بود که چهار دسته از مکانیسم‌های دفاعی را معرفی کرد. اولین سطح، آسیب‌زاترین و آخرین سطح، سالم‌ترین دفاع‌های روانی را نشان می‌دهد.
سطح اول: دفاع‌های روانی آسیب‌زا
اولین دسته‌بندی مکانیسم‌های دفاعی، دفاع‌های آسیب‌زا (pathological defenses) را شامل می‌شود. دفاع‌های روانی که در این سطح قرار می‌گیرند تقریباً همیشه آسیب‌زا هستند. هدفشان این است که نیاز فرد به استفاده از راهبردهای مقابله با واقعیت را کاهش دهند. افرادی که از این دسته از دفاع‌ها استفاده می‌کنند، از نظر دیگران، نامعقول به نظر می‌رسند. این دفاع‌ها بیشتر در در روان‌پریشی‌های آشکار، رایج هستند. اما از طرفی هم به صورت نرمال در رویاهای افراد و در دوران کودکی دیده می‌شوند.
لیست دفاع‌های سطح اول
- فرافکنی هذیانی: در این نوع مکانیسم دفاعی، باورهای هذیانی درمورد یک واقعیت بیرونی، معمولاً با ماهیت گزند و آسیب، وجود دارند.
- انکار: در این نوع مکانیسم دفاعی، فرد رویدادی بیرونی که تهدید کننده و ناخوشایند است، مثلاً بیماری، را انکار می‌کند؛ چرا که نمی‌تواند اضطراب ناشی از آن را تحمل کند.
- تحریف: فرد واقعیت‌های بیرونی را به گونه‌ای تغییر شکل می‌دهد و تحریف می‌کند تا نیازهای درونی‌اش برآورده شوند.
سطح دوم: دفاع‌های روانی نابالغ
این نوع از مکانیسم‌های دفاعی که تحت عنوان دفاع‌های روانی نابالغ (immature defenses)، شناخته می‌شوند، اغلب در بزرگسالان وجود دارند. این دسته از دفاع‌ها، پریشانی و استرسی که ناشی از افراد یا واقعیت تهدید کننده است را کاهش می‌دهند اما از نظر اجتماعی، نامطلوب به نظر می‌رسند و مانع مقابله مؤثر فرد با مشکلات می‌شوند. این دسته از دفاع‌ها اغلب در افسردگی اساسی و اختلالات شخصیت دیده می‌شوند.
لیست دفاع‌های سطح دوم
- برون‌ریزی: وقتی که فرد یک آرزو یا تکانه ناهشیار را به صورت مستقیم و در عمل نشان می‌دهد اما از هیجانی که باعث بروز آن رفتار شده آگاهی ندارد.
- خود بیمار انگاری: از انواع دفاع‌های روانی نابالغ است و وقتی مطرح است که فرد مشغله ذهنی یا نگرانی زیادی درمورد داشتن یک بیماری جدی دارد.
- رفتار پرخاشگر منفعل: وقتی که فرد خصومت خود را به صورت غیر مستقیم و منفعلانه نشان می‌دهد، از دفاع پرخاشگر منفعل استفاده می‌کند.
- فرافکنی: فرافکنی که فرم اولیه پارانویا است باعث کاهش اضطراب فرد از طریق نسبت دادن افکار و هیجانات غیر قابل پذیرش خودش به فرد دیگر می‌شود. این مکانیسم دفاعی با تبعیض، حسادت و گوش به زنگی نسبت به خطرهای بیرونی مشخص می‌شود.
سطح سوم: دفاع‌های نوروتیک
این دسته از مکانیسم‌های دفاعی، نوروتیک خوانده می‌شوند اما معمولاً در بزرگسالان، رایج هستند. این دسته از دفاع‌ها، مزایای کوتاه مدتی برای مقابله فرد با اضطراب دارند اما می‌توانند باعث ایجاد مشکلات طولانی مدتی در روابط، کار و لذت بردن فرد از زندگی شوند.
لیست دفاع‌های سطح سوم
- جابجایی: وقتی که فرد تکانه‌های خود را به یک هدف کمتر تهدید کننده یا پذیرفتنی‌تر جابجا می‌کند. یعنی هیجان را از هدف واقعی که تهدید کننده است به هدف امن‌تر تغییر می‌دهد.
- گسستگی یا تجزیه: این دفاع نیز از انواع دفاع‌های روانی نوروتیک است. تغییر موقتی شدید در هویت یا شخصیت فرد است که برای اجتناب از پریشانی هیجانی یا برای جدا شدن یا تأخیر در روبرو شدن با احساس همراه با یک موقعیت یا فکر، استفاده می‌شود.
- عقلانی سازی: وقتی که فرد برای اجتناب از روبرو شدن با هیجان یک موقعیت، بر بخش‌های عقلانی تمرکز می‌کند و بخش‌های هیجانی موقعیت را از آن جدا می‌کند.
- واکنش وارونه: در این نوع دفاع، فرد آرزوها یا تکانه‌های ناخودآگاهش را به موضوعات مخالف آن‌ها تغییر می‌دهد. یعنی رفتار فرد کاملاً متضاد آنچه است که احساس می‌کند.
- سرکوب: یکی از دفاع‌های روانی مورد تآکید است که وقتی اتفاق می‌افتد که فرد می‌خواهد از خودش در برابر افکار آشفته یا تهدید آمیز محافظت کند. درنتیجه مانع ورود آن‌ها به بخش خودآگاه ذهنش می‌شود. یعنی این اطلاعات در ناخودآگاه فرد می‌مانند و فرد آن‌ها را فراموش می‌کند.
سطح چهارم: دفاع‌های بالغ
این دسته از دفاع‌های روانی بین بزرگسالان سالم به طور رایج دیده می‌شوند و به همین دلیل تحت عنوان دفاع‌های بالغ (mature defenses)، نام‌گذاری شده‌اند. با این حال، منشأ بسیاری از آن‌ها در یک مرحله رشدی نابالغ است. این دفاع‌ها فرایندهای هشیارانه‌ای هستند که در طول سال‌ها در جوامع و روابط به صورت سازگارانه درآمده‌اند. استفاده از این دسته از دفاع‌های روانی احساس لذت و احساس کنترل را در فرد افزایش می‌دهد و به یکپارچه کردن افکار و هیجانات متعارض کمک می‌کند.
لیست دفاع‌های سطح چهارم
- نوع‌دوستی: یکی از انواع دفاع‌های روانی است که به خدمات سازنده‌ای اشاره دارد که فرد برای کمک به دیگران انجام می‌دهد و باعث رضایت شخصی و احساس خوشایند در او می‌گردد.
- پیش‌بینی: زمانی فرد از این مکانیسم استفاده می‌کند که یک موقعیت ناخوشایند در آینده را پیش‌بینی می‌کند و درمورد آن برنامه‌ریزی می‌کند.
- شوخی: از انواع دفاع‌های روانی است که در آن، فرد عقاید و احساساتی که بیانشان برای فرد مقابل ناخوشایند یا بسیار بد است را به شیوه‌ای خوشایند و طنزآمیز بیان می‌کند.
- والایش یا تصعید: زمانی می‌توان گفت که فرد از والایش یا تصعید استفاده کرده که هیجانات یا غرایز غیر مفیدش را به صورت اعمال، رفتارها یا هیجانات سالم نشان می‌دهد.
- فرونشانی یا جلوگیری: یک تصمیم آگاهانه است که در آن، فرد افکار، هیجانات یا مقابله با واقعیت موجود را به تأخیر می‌اندازد. دلیل به تأخیر انداختن، این است که فرد می‌خواهد بعداً واکنش مناسب‌تری را به موقعیت نشان دهد.
ذکر یک نکته
هر فرد ممکن است که از هر کدام از این دفاع‌های روانی استفاده کند. اما مشکل زمانی ایجاد می‌شود که دفاع‌های سطوح اول، بر شخصیت فرد غالب شوند و دفعات و شدت استفاده از آن‌ها زیاد باشد. در این صورت است که مانع مقابله صحیح او با هیجان زیربنایی می‌شوند و آسیب‌هایی را برای فرد ایجاد می‌کنند.